Lazca, Güney Kafkas Dil Ailesi’nin üyesidir. Lazca ile birlikte Megrelce, Svanca ve Gürcüce bu dil ailesinin diğer üyeleridir. Lazca ve Megrelce, temel düzeyde karşılıklı anlaşma olanağı bulunan kardeş dillerdir.
Lazca Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde; Rize ilinin Pazar (Atina), Ardeşen (Arťaşeni), Çamlıhemşin (Vica) ve Fındıklı (Viǯe) ilçelerinde, Artvin ilinin Arhavi (Arkabi), Hopa (Xopa), Kemalpaşa (Noğedi) ve Borçka (Boçxa) ilçelerinde yaşayan Lazlar tarafından konuşulmaktadır. Ayrıca, 93 Harbi sürecinde çok sayıda Laz köyü tamamen boşalmış olsa da Batum şehri ve bağlı köylerde de Lazca konuşulmaya devam etmektedir.
93 Harbi olarak bilinen, 1877-78 Osmanlı-Rus savaşından dolayı Batum-Hopa-Borçka üçgeninden çok sayıda Laz aile Marmara Bölgesi’ne göç etmiştir. Bu göçler sonucunda İzmit, Sapanca, Düzce, Akçakoca, Bursa, Bolu, Karamürsel, Yalova ve civar bölgelerde Laz yerleşimleri oluşmuştur. 93 Harbi muhaciri Lazların yaşadığı bu bölgelerde, özellikle yaşlı kuşak arasında Lazca varlığını sürdürmektedir.
Lazcanın temel olarak iki şivesinden bahsetmek mümkündür. Bunlar Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Borçka’da konuşulan Lazcayı kapsayan Lazcanın doğu şivesi ile Pazar, Ardeşen ve Çamlıhemşin’de konuşulan Lazcayı kapsan batı şivesidir. Marmara Bölgesi’ndeki Lazlar arasında ise Lazcanın doğu şivesi içinde yer alan Hopa şivesi hâkimdir. Lazcadaki şive farklılıkları karşılıklı anlaşmayı engelleyecek düzeyde değildir.
Lazca nasıl bir dildir?
Lazca bir fiil kökünün başına ve sonuna (ör. oǩo-v-i-sinap-am-t), bazı durumlarda fiil kökünün ortasına ek gelebilir (ör. ǩi-tx-um). Bu yüzden de eklemeli bir dildir. Eklerinin birkaç örneği aşağıda bulunabilmektedir:
Çekimli bir fiilde, özne ve nesne aynı anda bulunabilir (ör. g-żirem).
Bir eylem, kimsenin yararına olmadan nötr olabileceği gibi (ör. p̌-ç̌ar-um)…
Bir eylem, öznenin (ör. i-ç̌ar-ams) ya da nesnenin yararına (ör. u-ç̌ar-ams) gerçekleşebilir.
Hemen hemen bütün fiillerin başına yöneki gelebililir (ör. golo-vulur). Yönekleri fiilin hangi yönde devam ettiğini gösterir.
Lazca fiilin türüne göre (durum ya da hareket fiili oluşu, nesne alıp almaması gibi) üçüncü şahıs özneler yalın halde (ör. bere ‘çocuk’), ergatif halde (ör. bere-k ‘çocuk tarafından’) ya da datif halde (ör. bere-s ‘çocuğa’) olabilmektedir.
Ayrıca, fiilin en başına cümlenin anlamını güçlendiren, kesinlik katan (ho, ko, do, menda gibi) ekler/sözcükler (ör. ko-moxtu) gelebilmektedir.
Bütün bu özellikler Lazcanın fiiller bakımından anlatım günü zengin bir dil olduğunu göstermektedir.
Lazca anadil eğitiminin tarihi…
İlk Lazca ders kitapları İskender Tzitaşi tarafından hazırlanmıştır. Tzitaşi, 1929 yılından itibaren Sovyetler Birliği’nde, Latin temelli Laz alfabesini hazırlamış, devamında Lazuri Alboni (‘Lazca alfabe’), Çkuni Ç̌ara (‘Bizim Yazı’, bir Lazca okuma kitabı), Oǩitxuşeni Supara (bir Lazca hayatbilgisi kitabı) ve Oxesap̌uşi Supara (bir Lazca matematik kitabı) adlarını taşıyan kitapları yayınlamıştır. Bu kitaplar, Lazca eğitimin veren okullarda okutmuştur. Ne yazık ki, bu süreç 1938’de Tzitaşi’nin Tiflis’te kurşuna dizilerek infaz edilmesi ile son bulmuştur.
Lazların tarihindeki ikinci anadil dersi deneyimi ise Eylül 2013 yılında Türkiye’de, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı okullarda başlamıştır. Laz Enstitüsü tarafından hazırlanan müfredatın kabulü ile Rize’nin Fındıklı ilçesinde ilk seçmeli Lazca dersi okutulmaya başlanmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı ve Laz Enstitüsü arasında yapılan bağış protokolü gereği Laz Enstitüsü ortaokul 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda okutulmak üzere Lazuri 5, Lazuri 6, Lazuri 7 ve Lazuri 8 adlarını taşıyan ders kitaplarını hazırlayarak Bakanlığa teslim etmiştir.
Bunlara ilaveten Lazuri Doviguram (‘Lazca Öğreniyorum’) adını taşıyan A1 seviyesindeki bir kitap da yukarıda adı geçen kitaplar temel alınmış olup, Lazca öğrenmek isteyen yetişkinler için hazırlanmıştır.
