İsmail Avcı Bucaklişi
Bu çalışmada Lazcadaki söze dayalı çocuk oyunları 5 bölümde incelenmiştir.
1) Očanduşi
2) Ǩiǩiliǩi be mamuli
3) A Daçxuri Komomçi
4) So Ulur Ṕaṕu?
5) Oťrebis-na celemižuťu cari
1) Očanduşi
Očanduşi, çocuklar tarafından oynanan bir kelime oyunudur. İki kişi tarafından, karşılıklı sorular sorarak oynanır. Birinin sorduğu soru karşısındaki kişi tarafından kafiyeli olacak şekilde cevaplandırılır. Verilen cevaplar genellikle karşı tarafı kızdırıcı, onunla alay eden türden olmalıdır. Ancak normal cevaplar da verilebilir. Asıl önemli olan kafiyeyi tutturmaktır.
Oyunculardan biri davet edendir. Diğeri ise davet edilen. Davet edilen, arkadaşının davetine sorularla karşılık verir. Bunlar, ‘Beni nerede uyutacaksın?’ ve ‘Bana ne yedireceksin?’ sorularıdır. Davet edenin ilk soruya vereceği cevap ile ikinci soruya vereceği cevap kafiyeli olmalıdır. Davet eden eğer kafiyeyi tutturursa, zamanında cevaplar verirse oyunu kazanmış olur ve yeniden davette bulunma hakkını kazanır. Bu bir nevi oyunu kazanmaktır, tersi durumda da oyunu kaybetmek. Böylece oyunu kaybeden, davet etme sırasını karşısındakine kaptırır. Bu kelime oyunu birçok kez tekrarlanarak oynanabilir. Sorular değişmez, ama cevaplarda tekrara düşmemek gerekir. Burada hedeflenen; tekrara düşmeyi engelleyerek çocuğun kelime hazinesini geliştirmek ve çocuğu bu kelimeler üzerinde düşünerek kafa yormaya yčneltmektir.
Entxozepe/ Örnekler : (A: davet eden, B davet edilendir.)
A: Amseri gičandam/ Bu gece davetlimsin.
B: So/ nak moncirare/ domocinare?/ Gelirsem nerede uyutacaksın/ yatıracaksın?
A: Ocakli bageni(s)/ Ocaklı’nın ambarında
B: Mu/ muya mçare?/ Ne ikram edeceksin?
A: Mtui ǩvaconi/ Fare testisi
***
Amseri gičandam/ Bu gece davetlimsin.
Nak domocinare?/ Gelirsem nerede yatıracaksın?
Livadi ǩudelis/ Bahçenin dibinde (kuyruğunda)
Muya mçare?/ Ne ikram edeceksin?
ǯiǯila ǩudeli/ Yılan kuyruğu
***
Amseri gičandam
So moncirare?
Nca(s)
Mu mçare?
Kva/ Taş
***
– Amseri gičandam/ Bu gece davetlimsin.
Nak domocinare?/ Gelirsem nerede yatıracaksın?
– ǯemǯes./ Hamakta
Muya mçare?/ Ne ikram edeceksin?
– Penǯe/ Sümüklü böcek
***
– Amseri gičandam
Nak domocinare?
– Onʒxeni (s)
Muya mçare?
– Layči nʒxoni
***
– Amseri gičandam
Nak domocinare?
– Mbağu(s)
Muya mçare?
– Mjabu
***
Atina’da (Pazar’da)
– Amseri gičandrare
So moncirare?
– Çoşǩi/ köşkte
Mu mçare?
– Fuşǩi/ at pisliği
***
– Amseri gičandam
So moncirare?
– Ğoberis
Muya mçare?
– Xvali gomberi
***
– Amseri giçandam?
Nak domocinare?
– Mele mole
Muya mçare?
– Eme o……
***
Furtuna Vadisi’nde
– Ma amseri gičandram
So domoncinar?
– ǯemǯe ti
Mu mçar?
– Penǯe ti
****
Dutxe’de (Mecit Çakırusta’nın çalışmasından alınmıştır.)
– Amseri gičandrare
So moncirare?
– Oʒxone
Mu mçare?
– Mʒxone
***
– Amseri gičandrare
So moncirare?
– Mʒxadari
Mu mçare?
– Mxuluri
***
– Amseri gičandrare
So moncirare?
– Xinci
Mu mçare?
– Minci
***
– Amseri gičandrare
So moncirare?
– Ťoťoǯi
Mu mçare?
– Xorǯi
***
Amseri gičandrare
So moncirare?
Burme
Mu mçare?
Korme
***
Amseri gičandrare
So moncirare?
Ǩonaği
Mu mçare?
Bureği
***
Amseri gičandrare
So moncirare?
Ǩuli
Mu mçare?
Ǯinťili
***
Amseri gičandrare
So moncirare?
Direği
Mu mçare?
Bureği
***
Amseri gičandrare
So moncirare?
Direği Mu mçare?
Bureği
***
Hopa’da (Hopa-Bucak köyünde derlenmiş üç örnek. Yosep Qipşizhe, Čanuri Ťeksťebi, Tbilisi, 1939.)
Amseri gičandep
So moncirap?
Omtvaş dudis
Mu mçap?
Mončvaş mundi
***
Amseri gičandep
So moncirap?
Bağuş tis
Mu mçap?
Mjvabuş ti
***
Amseri gičandep
So moncira?
Xinciş tis Mu mçap?
Ğeciş ti
***
Amseri Gičandep
So Moncirap?
Ocaǩluği baconi
Mu mçap?
Mtugi čveri qvaconi
***
Sapanca’da (Nafiz Bostancı’dan derlenmiştir.)
– Amseri gičanda/ Bu gece seni davet edeyim
So miqonop ?/ Beni nereye gčtǩreceksin?
– Ǩiʒişa/ “ǩiʒi”ye
Mu mçap ? /Ne yedireceksin?
– Coğoriş ʒiʒi/ kčpek memesi
***
Sapanca’da bir başka versiyon: “Ma meulu” Burada da soru ve cevaplar arasında bir kafiye bulunmakla beraber, sorular ve verilen cevaplar “očanduşi” oyununda olduğundan farklıdır.
***
Ma meulu/ Ben gidiyorum
-So nulu?/ Nereye gidiyorsun?
– Ğardoğali/ Dereden dereye
Mu mça-gion?/ Ne ikram edeceksin?
– Čarğali/ Yengeç Oxxx! /ohhhh
***
2) Ǩiǩiliǩi Be Mamuli
Aşağıda iki örneğini verdiğim ve “ǩiǩiliǩi be mamuli” olarak adlandırdığım söze dayalı bu oyunlar gene çocuklar arasında oynanıyor. Sözleri değişebiliyor, eklenebiliyor, uzayabiliyor ve istenildiği kadar tekrarlanabiliyor.
Arťaşeni
– Dutxe’de Ǩiǩiliǩi be mamuli/ üürüüü ey horoz
So meşǩaxer?/ nerede saklanıyorsun?
– Okormale/ Kümeste
Mu mogozhun?/ Giydiğin şey nedir?
– Mčita çizme/ Kırmızı çizme
Mi mogodu?/ Kim yaptı sana?
– Dadi şǩimi/ teyzem
– Dadi şǩimi/ teyzem
– Dadi şǩimi/ teyzem
– Maoropen/ Seviyorum
– Çizme şǩimi/ Çizmemi
Derleyen: Mecit Çakırusta
***
Çamlıhemşin – Ğvandi’de
Ǩuǩuli ǩuuuuu paťi paťi
So doloxer?/ Nerede gizleniyorsun
– Ťuťucona/ Isırganlıkta
Mu mogozun?/ Ne giyiyorsun?
– Çabla mbela/ Bez çarık
Mi giču?/ Kim dikti?
– Ṕaṕu şǩimi/ Dedem
Mute giču?/ Neyle dikti?
– Xaminate/ Küçük bıçakla
Ma vorťiǩo laminate/ Ben olsam kör bıçakla
Kaynak: Mustafa Çupina
3) A Daçxuri Komomçi (Esat Sarı’nın katkılarıyla hazırlanmıştır.)
İki kişi tarafından oynanan bir çocuk (10-12 yaşlarında) oyunudur. Genellikle geceleri oynanır. Baba, anne ya da dedenin torununu eğlendirmek ya da güldürmek amacıyla zaman zaman oyuna katıldığı da olur. Oyun, karşılıklı olarak sırayla birçok kez tekrarlanır. Bu oyun, komşudan ateş isteme mizanseninin canlandırıldığı, ikili dialoglara dayanan bir çocuk oyunudur.
Oyun şu şekilde oynanmaktadır: Komşu rolündeki oyuncu, ellerinin parmak uçlarını birleştirir, parmak aralarını açarak basamak haline getirir. Birleşik iki parmaktan oluşan her bir basamak, bir komşuyu (ocağı) temsil eder. Oyunculardan biri, küçük parmakların bir-leştiği yere kendi işaret parmağını koyarak; “A daçxuri komomçi/ bana ateş ver” diye komşudan ateş ister.
Komşu; “Ma var miğun, jin exťi/ bende yok yukarı çık” diyerek bir sonraki komşuya yollar. Bu şekilde basamaklar tek tek çıkılır ya da komşulardan tek tek ateş istenir. Sıra işaret parmaklarının birleştiği basamağa (komşuya) geldiğinde oyuncu gene ateş ister. Ama burada diyalog değişir. Oyunun devamına bakalım.
1. adım: A Daçxuri Komomçi/ Bana ateş ver
Ma va miğun, jin exti/ Bende yok, yukarıya çık (komşuya git)
2. adım: A Daçxuri Komomçi
Ma va miğun, jin exti
3. adım: A daçxuri komomçi
Ma va miğun jin exti
İşaret parmaklarının birleştiği son basamakta
4.adım: A daçxuri komomçi/ Bana ateş ver
Doloxťi do kečopi/ İçeri (eve) gir de al
– Layči ceren, memoǩaṕasere/ Köpek var , ısıracak
Cari duǩani do golaxti/ Ekmek atıp geç
– Aha cari kodevuǩani/ İşte ekmeği attım. (temsilen bir parça ekmek parmak arasından içeri atılır)
Ğaffff (kčpek kapma sesi çıkarılır. Böylece temsilen kčpek saldırmış olur)
Oyuncu burada, göya köpek saldırmasın diye temsili olarak kčpeğe bir parça ekmek verir ve elini baş parmak ile işaret parmağı arasına daldırır. Bu aşamada, diğer komşu rölündeki oyuncu havlama sesi çıkararak ateş isteyenin elini kapabilir ya da ateşi almasına izin verebilir.
Atina – Ǩosťanivati köyünde 4. adım sonrası şöyledir:
4. adım: – A daçxuri komomçi/ Bana ateş ver
Doloxti do kečopi/ İçine gir de al
– Berepe nak oran?/ Çocuklar nerede?
Arso pavrişa idu/ Biri yaprak toplamaya gitti
Arso puci nčvalums/ Biri inek sağıyor
Arso incirs/ Biri uyuyor
– Lači giyonun-i?/ Köpeğin var mı?
Dağişa idu/ dağa gitti
Çocuklar orada olmadığına ve köpek de dağa gittiğine göre ateş isteyen oyuncu, komşunun evine (baş parmak ile işaret parmağı arasına elini daldırır) girer.
Ve köpek çocuğun elini kapar: Ğaffff!…
4) So Ulur Ṕaṕu?/ Nereye gidiyorsun dede?
(Zimbili çekobaleri, ṕaṕu oği, berepe ekontxozeri uluran/ çıkın bir çubuğa asılı omuza konmuş, dede önde, çocuklar arkada gidiyorlar.)
Bu oyun, “Kabe”ye giden dede ile peşine takılan çocuklar arasındaki yolculuk ve kısa bir diyalogdan ibarettir. “So ulur”, tiyatral yönü bulunan bir çocuk oyunudur.
Bu oyunda sözler ve rol değişmez, ancak oyun bir çok kez tekrarlanır.
Oyunda dede rolünde bir çocuk oyuncu vardır. Dede çıkınına yiyecekler koyar, çıkını bir çubuğa asıp omuzuna asar ve yola koyulur. Onu arkasından takip eden birçok çocuk vardır. Çocuklar dedeye sorar;
– So ulur ṕaṕu?/ Nereye gidiyorsun dede?
Çabeşa vulur./ Kabe’ye gidiyorum.
– Şǩu-ti mefťat-i?/ Biz de gelelim mi?
Mot eǩiťorinamt do mexťit./ Gelin ama yellenmeyin.
Dede ile çocuklar arasında anlaşma sağlanır. Biraz yol alırlar. Yolda, çocuklardan biri ağzıyla yellenme sesi çıkarır. Diğer çocuklar da aynı sesi tekrar ederler. Dede buna çok kızar. Geri döner ve kimi yakaladıysa çıkınını astığı çubukla döver. Dede rolünde olan kişi tiyatral yeteneğe sahip biri olmalıdır. Çünkü bu rolün gerçeğe uygun oynanması gerekir. Roller değişmeden oyun bir çok kez tekrarlanır.
5) Oťrebişi cari
İki kişi tarafından oynanan sözlü oyunlardan biridir. Burada biri sorar, diğeri cevaplar. Soru ya da cevap hiçbir şekilde değişmez. Tamamen tekrara ve ezbere dayalı bir oyun olmakla birlikte anadilin gelişmesi açısından önemli ve işlevseldir.
– Oťrebis na-celemizhuťu cari nak on? “Oťrebi”deki ekmeğim nerede?
Mtucik oşǩomu./ Fare yedi.
– Mtuci nak on?/ Fare nerede?
Ǩaťuk očopu./ Kedi yakaladı.
– Ǩaťu nak on?/ Kedi nerede?
Nçalapunas komeşǩaxťu./ Samanlığa girdi.
– Nçalapuna nak on?/ Samanlık nerede?
Pucik oşǩomu./ İnek yedi?
– Puci nak on?/ İnek nerede?
Ťobas diťonu./ Göle girdi.
– Ťoba nak on?/ Göl nerede?
Mumulik oşu./ Horoz içti.
– Mumuli nak on?/ Horoz nerede?
Mčapuk očopu./ Çakal yakaladı.
– Mčapu nak on?/ Çakal nerede?
Ǩorza mundis meʒoneri araǩani araǩani mendaxťu. / Sap kıçına girmiş halde tepeden tepeye gitti.
Ma-ti jini gzaşe komofťi. “Ben de üst yoldan geldim.” (Son cümle sorulara cevap verenin konuya dahil olduğunu ve olayın bitmesi ile “geri geldiğini”de anlatmaktadır.)